Risk Analizi
İş Sağlığı ve Güvenliğinde Risk Analizi: Tanımı, Süreci ve Önemi
İş sağlığı ve güvenliği (İSG), çalışanların fiziksel, zihinsel ve sosyal refahını koruma hedefiyle iş yerlerinde güvenli bir çalışma ortamı oluşturmayı amaçlar. Bu hedefe ulaşmanın temel adımlarından biri, iş yerindeki tehlikelerin ve risklerin sistematik bir şekilde belirlenmesi ve kontrol altına alınmasıdır. İSG risk analizi, bu sürecin temel taşıdır ve iş yerlerinde kazaların, meslek hastalıklarının ve diğer olumsuz olayların önlenmesinde kritik bir rol oynar. Türkiye’de 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, risk analizini işverenler için zorunlu bir yükümlülük haline getirmiştir.
İSG Risk Analizi Nedir?
İSG risk analizi, iş yerinde mevcut veya potansiyel tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerin yol açabileceği risklerin değerlendirilmesi ve bu riskleri ortadan kaldırmak veya kabul edilebilir seviyelere indirmek için alınacak önlemlerin planlanması sürecidir. Risk analizi, yalnızca tehlikeli durumları tespit etmekle kalmaz, aynı zamanda bu risklerin olasılığını ve etkisini değerlendirerek önceliklendirme yapmayı sağlar. Örneğin, bir inşaat sahasında yüksekte çalışma riski, bir ofiste ise ergonomik sorunlar öncelikli riskler arasında yer alabilir.
Risk Analizinin Yasal Dayanakları
Türkiye’de risk analizi, 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun 4. ve 10. maddeleri ile “İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği” (Resmi Gazete, 29 Aralık 2012, Sayı: 28512) kapsamında düzenlenmiştir. Bu mevzuat, işverenlerin aşağıdaki yükümlülükleri yerine getirmesini zorunlu kılar:
- İş yerinde risk değerlendirmesi yapılması veya yaptırılması,
- Risklerin belirlenmesi ve analiz edilmesi,
- Kontrol önlemlerinin belirlenmesi ve uygulanması,
- Risk değerlendirmesinin düzenli olarak gözden geçirilmesi ve güncellenmesi.
Yönetmelik, risk analizinin iş yerinin tehlike sınıfına, çalışan sayısına ve faaliyet alanına uygun şekilde yapılmasını şart koşar.
Risk Analizinin Temel Unsurları
1. Tehlike Tespiti
Risk analizinin ilk adımı, iş yerinde mevcut veya potansiyel tehlikelerin belirlenmesidir. Tehlikeler, fiziksel (gürültü, titreşim), kimyasal (toksik maddeler), biyolojik (virüs, bakteri), ergonomik (tekrarlayan hareketler) veya psikososyal (stres, mobbing) olabilir.
2. Risk Değerlendirmesi
Tespit edilen tehlikelerin yol açabileceği riskler, olasılık ve etki (şiddet) açısından değerlendirilir. Bu değerlendirme, genellikle niteliksel (düşük, orta, yüksek) veya niceliksel (sayısal puanlama) yöntemlerle yapılır. Örneğin, bir makine kazasının hem olasılığı hem de yol açabileceği yaralanmanın şiddeti analiz edilir.
3. Risk Önceliklendirmesi
Değerlendirme sonucunda riskler, aciliyet ve önem derecesine göre sıralanır. Yüksek olasılıklı ve ciddi sonuçlara yol açabilecek riskler önceliklendirilir.
4. Kontrol Önlemleri
Riskleri ortadan kaldırmak veya azaltmak için önlemler belirlenir. Bu önlemler, hiyerarşik bir yaklaşımla uygulanır:
- Eliminasyon: Riskin tamamen ortadan kaldırılması (örneğin, tehlikeli bir kimyasalın kullanımının durdurulması).
- İkame: Tehlikeli bir madde veya yöntemin daha güvenli bir alternatifle değiştirilmesi.
- Mühendislik Kontrolleri: Makine koruyucuları, havalandırma sistemleri gibi teknik çözümler.
- İdari Kontroller: Eğitim, iş rotasyonu, çalışma sürelerinin düzenlenmesi.
- Kişisel Koruyucu Donanım (KKD): Maske, baret, eldiven gibi ekipmanların kullanımı.
5. Dokümantasyon ve İzleme
Risk analizi süreci yazılı bir rapor haline getirilir ve düzenli olarak gözden geçirilir. İş yerinde yeni bir makine, süreç veya çalışan değişikliği olduğunda analiz güncellenmelidir.
Risk Analizi Süreci
1. Hazırlık Aşaması
Risk analizi ekibi oluşturulur. Bu ekip, İSG uzmanları, işveren temsilcileri, çalışan temsilcileri ve ilgili departmanlardan personeli içerebilir. İş yerinin faaliyet alanı, tehlike sınıfı ve mevcut İSG politikaları gözden geçirilir.
2. Tehlike ve Risk Tespiti
İş yeri gözlemleri, çalışanlarla görüşmeler, geçmiş kaza raporları ve sektörel standartlar kullanılarak tehlikeler belirlenir. Checklist, beyin fırtınası veya iş akış analizi gibi yöntemler bu aşamada sıkça kullanılır.
3. Risk Değerlendirme ve Önceliklendirme
Riskler, olasılık ve etki matrisleri veya standart yöntemler (örn. Fine-Kinney, L-Matris) kullanılarak değerlendirilir. Yüksek riskler önceliklendirilir.
4. Önlem Planlaması ve Uygulama
Belirlenen kontrol önlemleri, bir eylem planı çerçevesinde uygulanır. Bu plan, sorumlu kişileri, uygulama sürelerini ve bütçe gereksinimlerini içermelidir.
5. İzleme ve Güncelleme
Uygulanan önlemlerin etkinliği düzenli olarak denetlenir. Yeni riskler ortaya çıktığında veya iş yerinde değişiklik olduğunda risk analizi güncellenir.
Risk Analizinde Kullanılan Yöntemler
- Fine-Kinney Yöntemi: Olasılık, sıklık ve şiddet parametrelerini sayısal olarak değerlendirir.
- HAZOP (Tehlike ve İşletilebilirlik Analizi): Süreç odaklı endüstrilerde kullanılır.
- FMEA (Hata Türleri ve Etkileri Analizi): Potansiyel hata noktalarını belirler.
- L-Matris: Basit ve görsel bir risk değerlendirme aracıdır.
- Bow-Tie Analizi: Risklerin nedenlerini ve sonuçlarını görselleştirir.
Uygulamada Karşılaşılan Zorluklar ve Çözüm Önerileri
1. Yetersiz Uzmanlık: Küçük işletmelerde İSG uzmanı eksikliği sıkça görülür. Bu durumda, dış danışmanlık hizmetlerinden faydalanılabilir.
2. Çalışan Katılımının Düşük Olması: Çalışanların risk analizine dahil edilmesi, farkındalığı artırır ve süreci daha etkili kılar.
3. Kaynak Kısıtlamaları: Bütçe veya zaman eksikliği, risk kontrol önlemlerinin uygulanmasını zorlaştırabilir. Öncelikli risklere odaklanmak ve kademeli bir uygulama planı oluşturmak bu sorunu hafifletebilir.
4. Statik Analizler: Risk analizinin bir defaya mahsus yapılması yerine, dinamik bir süreç olarak yönetilmesi gerekir.
Sonuç
İSG risk analizi, iş yerlerinde güvenli bir çalışma ortamı oluşturmanın ve yasal yükümlülükleri yerine getirmenin temel unsurlarından biridir. 6331 sayılı Kanun ve ilgili yönetmelikler, işverenlere risk analizi yapma ve bu süreci düzenli olarak güncelleme sorumluluğu yükler. Etkin bir risk analizi, tehlikeleri önceden tespit ederek kazaları ve meslek hastalıklarını önler, iş sürekliliğini korur ve çalışanların güvenini artırır. Bu nedenle, risk analizi sadece bir yasal zorunluluk değil, aynı zamanda iş yerinin sürdürülebilirliği ve insan odaklı bir yönetim anlayışının gereğidir.
